Onderwaternatuur

Project in het kort

Natuurorganisaties, kennisinstellingen en waterschappen zijn met o.a. steun van het Waddenfonds een aantal doelgerichte onderzoeksprogramma’s gestart, zoals ‘Waddenmozaiek’, ‘Swimways’ en ‘Ruim Baan voor Vissen II’. We verbinden bescheiden waar nodig en ondersteunen de uitvoering en de vertaling van de resultaten naar beleid, ontwikkeling en beheer. We werken daarbij nauw samen met de Waddenacademie. We agenderen de kans, de opportunity, om de brede Waddenkennis die er is beter als exportproduct voor de regionale economie te benutten; we adviseren een transitie naar één Waddenkennis-infrastructuur. En we blijven actief met het aanjagen van veldexperimenten (‘leren door doen’). Voor de onderwaternatuur vooral in verbinding met vissers.

Dit hebben we gedaan

In 2019 deed PRW een analyse van de kennisagenda’s die er voor het Waddengebied in omloop zijn. Die analyse versterkte het besef dat er meer synergie te behalen is. De analyse heeft ook de bewustwording versterkt dat de wijze waarop de kennisinfrastructuur is georganiseerd het waard is om eens op systemisch niveau tegen het licht te houden. Als economische factor van betekenis, als grond voor gezamenlijke lobby voor nationaal en Europees onderzoeksbudget.

In 2020 heeft PRW op uitnodiging van de Waddenacademie meegedacht over het werken aan gedeeld eigenaarschap van onderzoeksprioriteiten. Bij beantwoording van onze eigen kennisvragen is samenwerking tussen wetenschappers en instituten een eis en dwingen we dat waar nodig af. Nieuwe kennis geven we bescheiden een podium.

Dit hebben we in 2020 bereikt

Onze analyse van en visie op de kennisinfrastructuur van het Waddengebied is ingebracht in het onderzoek over de heroriëntatie van het Waddenfondsdoel kennishuishouding in opdracht van de Waddenprovincies. We hielpen de Waddenacademie met het verkrijgen van breder eigenaarschap voor de onderzoeksprioriteiten. En via de Onderwatercafés lieten we zien dat (praktijk)kennis leuk is.

“Ik ken niet alle soorten, maar al die vormen en kleuren plankton… fascinerend, zeker als je weet dat dit aan de basis van de natuur van de Waddenzee staat.“ – Barbara Geertsema-Rodenburg

PROJECT IN HET KORT

Binnen de trilaterale samenwerking is er nog te weinig aandacht voor de onderwaternatuur. Wat betreft de vissen is de trilaterale Swimway Vision Wadden Sea vastgesteld en opgenomen in de Verklaring van Leeuwarden in 2018. En is onder voorzitterschap van Duitsland een start gemaakt met een gestructureerde aanpak op het gebied van onderzoek, monitoring, beleid, beheer en stakeholdermanagement. De afspraken zijn omgezet in een trilateraal actieprogramma, dat in 2019 is vastgesteld door de Wadden Sea Board. De betrokken landen hebben afgesproken waar mogelijk trilateraal en ook in eigen land onderdelen van dit programma uit te voeren. Vanuit PRW wordt hier aan invulling gegeven, waarbij in Nederland diverse partijen met onderdelen van dit actieprogramma bezig zijn. Next step is ook voor de onderwaternatuur als geheel toe te werken naar trilaterale afspraken voor onderzoek, monitoring, beleid, beheer en voorlichting. Zodat er tijdens de volgende trilaterale Ministersconferentie in 2022 besluiten genomen kunnen worden over de onderwaternatuur in brede zin.

DIT HEBBEN WE GEDAAN

Binnen de trilaterale samenwerking Swimway namen we deel aan bijeenkomsten van de ad-hoc werkgroep. We bepaalden samen de werkwijze en samenstelling van een permanente trilaterale Swimway groep en formuleerden een trilaterale projectaanvraag voor de uitwerking van de opgaven uit het actieprogramma. Ook maakten we een overzicht van de verschillende monitoringsactiviteiten voor vis in de drie landen met aanbevelingen om dit te harmoniseren. En rondden we de analyse van de mate waarin de trilateraal afgesproken visdoelen ondersteund worden door Europese regelgeving af. 

Voor de samenwerking rondom de onderwaternatuur is gestart met een uitvraag aan Duitsland en Denemarken naar de wijze waarop onderwaternatuur een plek heeft in bescherming van de Waddenzee. Zowel Duitsland als Denemarken hebben daarvoor de Kaderrichtlijn Marien gebruikt. Deze is niet van toepassing verklaard op de Nederlandse Waddenzee. Op basis van deze informatie en de Nederlandse activiteiten rondom concretisering streefbeeld, wordt bekeken welke volgende stappen er te zetten zijn om in trilateraal verband OWN meer op de agenda te krijgen.

DIT HEBBEN WE IN 2020 BEREIKT

De trilaterale samenwerking rond Swimway heeft een structureel karakter gekregen, met een eigen trilaterale Expert groep. Wat betreft trilaterale afspraken voor onderwaternatuur als geheel is de eerste stap genomen.

PROJECT IN HET KORT

Het herstel van de natuurkwaliteit van de Waddenzee is geen automatisme. Actief verbeteren waar het kan, op het juiste schaalniveau, blijft een opgave. Maar niet eenvoudig. Daarom stimuleren we actief (innovatieve) pilots: ‘leren door doen’. Deze richten zich op natuurverbetering, op het verduurzamen van menselijke activiteiten en op het over de drempel helpen van belangrijke, maar verdwenen soorten (om van te leren naar opschaling).

DIT HEBBEN WE GEDAAN

Pilots zijn niet exclusief voorbehouden aan het thema onderwaternatuur. Sterker nog, juist bij onderwaternatuur is leren-door-laten een belangrijke strategie. Die niet eenvoudig is, omdat weglaten van menselijke activiteiten complex en soms duur is. De belangstelling voor onderwaternatuur, het sublitoraal, groeit, en het besef dat er verbetering nodig en mogelijk is. Tegelijkertijd is er veel nog niet begrepen van de ecologische processen sublitoraal en de impact van menselijk handelen daarop. Daar waar PRW vooral agenderend met onderwaternatuur bezig is, zijn programma’s als de PAGW en het IKW Waddenzee (ook) op zoek naar concrete realisatiekansen. Werkende weg wordt de synergie opgezocht. PRW helpt soms om acties en besluitvorming in de tijd te stroomlijnen. In de rol van verbinder is PRW op bescheiden wijze een spil in diverse netwerken.

In opdracht van PRW deden Bureau Waardenburg en De Fieldwork Company vormgevend onderzoek om het concept Zie’nsWat toepasbaar te maken voor Waddenzeehavens. Daarmee maken we de onderwaternatuur in de haven zichtbaar voor belangstellenden. Als eerste meldde de haven van Lauwersoog zich. In overleg zoeken we nu een locatie in de haven.

Na het positieve besluit van onze opdrachtgevers werken we nu, samen met de Waddenunit, Rijkswaterstaat, IVN en deskundigen, aan het voorbereiden van de Pilot Walviskadaver voor natuur en bewustwording. We spraken online met bewoners van Schiermonnikoog (en andere belangstellenden) over de mogelijke pilot en de geschikte locaties ten zuidoosten van het eiland.

In samenwerking met PAGW Wadden stelden we de Agenda voor het mariene ecosysteem op. Het concept is besproken in een brede PAGW/PRW/IKW bijpraatbijeenkomst. De agenda is inspiratie voor verbeteringen in de Waddenzee voor mens en natuur.

DIT HEBBEN WE IN 2020 BEREIKT

In verschillend netwerken brachten we de Agenda voor het mariene ecosysteem Waddenzee onder de aandacht. Het is nu aan anderen om er gebruik van te maken. Voor PRW is het de borging van de interne zoektocht naar concrete pilots vanuit strategische denklijnen. De agenda legt accenten in de uitvoering van ons programma in 2021-2022. De kracht van de samenwerking rond het concept Zie’nsWat zit in de verbinding wetenschap – praktijk. En het leidt ook tot een leuke interactie tussen bevlogen mensen. De gedachte dat het kadaver van een groot zeezoogdier een kans is, lijkt geland. Eind november is een jonge dwergvinvis aangespoeld op Rottumerplaat en door de beheerders daar gelaten, niet opgeruimd. Er is een monitoring op gestart.

“Leuk zo’n Zoom-inspraakavond! Ik ben nog even voor je aan het kijken geweest in mijn “archief” en dat van Rijkswaterstaat, om te kijken op welke plekken je voldoende diepte hebt, en die niet te veel veranderen.” – Uit e-mail van Hans Fix, Wadvaarder, naar aanleiding van Informatiebijeenkomst Walviskadaver

PROJECT IN HET KORT

Het deel van de Waddenzee dat zich onder water afspeelt is nog te onbekend bij bestuurders, gebruikers, bewoners, beheerders en beleidsmakers. Als deze partijen de waarde hiervan inzien en de urgentie van verbetering, ontstaat vanzelf meer bereidheid om de onderwaternatuur te respecteren en te beschermen. Ofwel: het onbekende bekend en het onbeminde bemind maken. Door resultaten van onderzoek en pilots integraal onder de aandacht te brengen bij de doelgroepen en te voorzien van handelingsperspectieven vergemakkelijkt de verankering in beleid en beheer.

DIT HEBBEN WE GEDAAN

Samen met beheerders en wetenschappers organiseerden we een serie Onderwatercafés in het Waddengebied. In een laagdrempelige setting voor een breed publiek. Met als doel het gesprek over onderwaternatuur op gang brengen voor eenieder die interesse heeft en/of betrokken is. Om zo kennis en bewustzijn te vergroten over de onderwaternatuur van de Waddenzee. Vanwege Covid-19 waren de drie Onderwatercafés in 2020 online. Ieder Café had een specifiek thema.

We organiseerden samen met Staatsbosbeheer en Vissers van de Kust een bijeenkomst over Swimway en het belang van monitoring voor bestuurders in het Waddengebied. Kennis is noodzakelijk voor het verbeteren van de visstand in de Waddenzee. Er is data nodig om te weten hoe het met vissoorten in de Waddenzee gaat. En ook om te begrijpen wat we moeten doen om de visstand te herstellen. De monitoringfuik bij Schiermonnikoog, geïnitieerd door PRW, is in beheer over genomen door Staatsbosbeheer/Life IP Deltanatuur, als tussenstap naar de Basismonitoring. Het laat goed zien dat langjarige monitoring nodig is, mogelijk is, veel mensen voldoening geeft en een goed middel is om trots en liefde voor de natuur onderwater te versterken. Door de samenwerking met kundige vissers en onderzoekers.

DIT HEBBEN WE IN 2020 BEREIKT

Met de online Onderwatercafés bereikten we niet alleen professionals maar ook bewoners en geïnteresseerden in het Wad. Vooral het mooie beeld van de wondere wereld onder water in de Waddenzee werkte goed in de online omgeving. Het concept Cafés lijkt te passen bij het werk van PRW. Daarom kijken we of dit ook kunnen toepassen voor andere thema’s.

“Onze insteek bij de organisatie van de online Onderwatercafés was om zo goed mogelijk de leuke, informatieve en laagdrempelige setting te evenaren, die we ook bij de fysieke cafés hadden bereikt. Juist de informatieve bijdrages van de gastsprekers, de vrolijke pubquiz en de livecartoonist, die elke sessie weer humoristisch kon samenvatten, werkten goed. Voor mij ging een wereld open over de onderwaternatuur in de Waddenzee.” – Ilse Luijken, Noordtij

PROJECT IN HET KORT

Indirecte invloeden van menselijke activiteiten buiten de Waddenzee kunnen ook van invloed zijn op het ecosysteem in de Waddenzee. Lozing van gebiedsvreemde stoffen, die nog niet standaard gemeten worden en waarvan de effecten op organismen nog niet bekend zijn, is hier een voorbeeld van. Dit is als onderbelicht element van het waterkwaliteitsbeheer in de Waddenzee een aandachtspunt voor PRW. We nemen daarbij de rol van uitdagen en aanjagen, waarbij we onderzoeken of lozing en verdunning van stoffen in een groot watersysteem als de Waddenzee zodanig is dat er geen probleem is.

DIT HEBBEN WE GEDAAN

PRW gaf opdracht voor een modelstudie naar de verspreiding van enkele medicijnresten die met spuiwater worden geloosd in de Waddenzee. Deze studie is inmiddels afgerond. Een belangrijk resultaat was dat de stoffen minder snel uitspoelen met de getijdestroom dan aanvankelijk gedacht. De validatie van het model, met één meetpunt in de Eems Dollard, toonde aan dat de berekende en gemeten gehaltes dicht bij elkaar lagen. Studenten Milieukunde VHL deden een afstudeeronderzoek naar de effecten van dezelfde stoffen in een Fries oppervlaktewater dat loost op de Waddenzee. Zij konden het toegepaste model zelf niet valideren, omdat labanalyse van hun eigen slib- en watermonsters niet mogelijk was door Covid-19. De uitkomst van hun onderzoek was dat de stoffen beperkt tot zeer beperkt worden afgebroken in RWZI’s en in het milieu, en dat de onderzochte stoffen grotendeels in het sediment terecht komen.

Een andere student voerde een verkenning uit naar de stand van zaken omtrent het beheer en beleid rondom exoten. Het is bekend dat exoten met ballastwater in schepen en met schelpdiertransporten worden verplaatst door mensen. Er is internationaal, Europees en Nederlands beleid hierop en periodiek vindt in de Waddenzee een inventarisatie van exoten plaats. Trilateraal is er een Management and Action Plan Alien Species (MAPAS) opgesteld om exoten te beheren. Op papier is beleid en beheer dus geborgd. Wel zijn er aanbevelingen voor aanvullende voorzorgsmaatregelen op nationaal niveau en trilaterale afstemming in de implementatie van beleid en beheer. PRW zal overleggen met LNV- en RWS-vertegenwoordigers van de trilaterale Werkgroep Alien Species of PRW hier nog een aanjaagrol in kan vervullen.

DIT HEBBEN WE IN 2020 BEREIKT

Het rapport en de resultaten van de modelstudie opkomende stoffen heeft Rijkswaterstaat doen besluiten om een meetcampagne te starten. Het doel hiervan is tweeledig. Ze willen beoordelen of er een probleem is door meting van de concentraties van een 10-tal nader te bepalen stoffen, op meerdere meetlocaties in de Waddenzee. Daarmee kunnen de concentratievoorspellingen van het model worden gevalideerd, wat nu alleen mogelijk was met één meetpunt in de Eems Dollard. Afhankelijk van de uitkomst zal mogelijk verder onderzoek worden gedaan naar de effecten van gemeten concentraties op organismen. Ook zal worden bezien of er verdere maatregelen nodig zijn.

‘Dilution is the solution’ gaat niet zo snel in de Waddenzee; de getijstroom ververst het water minder snel dan aanvankelijk gedacht. Dit betekent dat de verblijftijd van het water en van de gebiedsvreemde stoffen langer is. Met behulp van het model kon worden berekend dat het wel 3 tot 7 weken duurt afhankelijk van de locatie, zelfs in de zeegaten en zeker langs de randen van het Wad. We zijn dus blij dat Rijkswaterstaat een meetcampagne gaat doen om de werkelijke concentraties te meten, van die stoffen die het meest worden geloosd en die vermoedelijk het meest schadelijk zijn voor de organismen in de Waddenzee.

PROJECT IN HET KORT

Uit onderzoek in opdracht van PRW blijkt dat onderwaternatuur relatief weinig aandacht krijgt in beleid. Er lijkt sprake van een beleidstekort waardoor ook een breed gedeelde basis ontbreekt voor concrete maatregelen ter bescherming of herstel van onderwaternatuur. Door het streefbeeld “Wenkend Perspectief 2050” te concretiseren voor onderwaternatuur kan dit als basis dienen voor beheer en uit te werken maatregelen.

DIT HEBBEN WE GEDAAN

We werken aan vijf stappen: de analyse van het beleid op concrete signalen, het ontwikkelen van een conceptueel denkkader met wetenschappers, consultatie van beheerders, consultatie van gebruikers en overall terugkoppeling en opleveren advies. Ter ondersteuning hebben we een adviesgroep geactiveerd. De analyse van het beleid is gereed, de wetenschappelijke bouwstenen zijn aangeleverd en een eerste proeve van een advies is gereed. De interactie met de beheerders is iteratief vormgegeven. De laatste stappen zullen eerste kwartaal 2021 zijn beslag krijgen. Het lijkt mogelijk om meer focus te leggen bij de doelformulering bij de procesnatuur, de dynamiek van de Waddenzee en functionele groepen.

DIT HEBBEN WE IN 2020 BEREIKT

De beleidsanalyse is klaar, al blijft er steeds weer wat te ontdekken en is het beleid met betrekking tot onderwaternatuur ook zelf wel wat in ontwikkeling. Het leidde bij leden van de Adviesgroep tot nieuwsgierigheid die buiten dit initiatief een vervolg krijgt. Het conceptuele denkkader is min of meer uitgekristalliseerd. Het advies en de aanbevelingen worden later in 2021 opgeleverd.

“Het thema onderwaternatuur heeft de wind in de zeilen, omdat men het belangrijk vindt. Ik hoop dat het een plek krijgt in beleid, en dan geen instandhoudingsdoelstelling, maar een ontwikkelingsdoelstelling. Daar heb je wel het streefbeeld voor nodig.” – Paul Mijland, Provincie Groningen.